” Άρθρα του Προέδρου της Ε.Α.Ε. κ. Ευάγγελου Φιλόπουλου, σε συνεργασία με την Ντάνι Βέργου, που παρουσιάστηκαν στο ένθετο ΥΓΕΙΑ της ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ (ΕΦΣΥΝ) της 31/10/21″
Η γνωστή πλην πάντα επίκαιρη σημασία της πρόληψης
Υπάρχουν καρκίνοι που η πρόγνωσή τους βελτιώνεται σημαντικά αν η θεραπεία τους γίνει όταν αυτοί βρίσκονται σε πρώιμο στάδιο ● Σημαντικό ρόλο στην πρόληψη και τον έλεγχο του καρκίνου διαδραματίζουν και οι πολιτικές που εφαρμόζονται από την Πολιτεία.
Από την ομοιότητα που παρατηρούσαν οι γιατροί της αρχαιότητας μεταξύ κάποιων κλινικών σημείων ορισμένων ασθενειών με χαρακτηριστικά ζώων δόθηκε η αφορμή για την ονοματοδοσία κάποιων ασθενειών (π.χ. το έντονο παθολογικό πρήξιμο των κάτω άκρων προσδιορίστηκε ως ελεφαντίαση). Το ίδιο συνέβη και με τον όρο «καρκίνος», που αποδίδεται στον Ιπποκράτη και τον Γαληνό, που οφείλεται στην εικόνα ενός μελανού όγκου που πρόβαλλε από το δέρμα και με τις διογκωμένες φλέβες που ξεκινούσαν απ’ αυτόν έμοιαζε με καβούρι (καρκίνο).
Αν και πολλοί συμπολίτες μας πιστεύουν πως ο καρκίνος είναι μια αρρώστια των σύγχρονων ανθρώπων, αυτό δεν ισχύει. Καρκίνος υπήρχε από πολύ παλιά. Σε οστέινα υπολείμματα δεινοσαύρων και ανθρωποειδών διαπιστώθηκαν ευρήματα οστεοσαρκώματος, μιας σχετικά σπάνιας κακοήθειας.
Αυτό, όμως, που αληθεύει είναι ότι πρόκειται για μια ασθένεια που στην εποχή μας ταλαιπωρεί όλο και περισσότερους ανθρώπους και ως εκ τούτου αποτελεί μείζονα απειλή για τη δημόσια υγεία, οπότε η θεώρησή της από πολλούς ως μιας σύγχρονης μάστιγας είναι λογική. Παγκοσμίως, τα ετήσια νέα περιστατικά του 2014, π.χ., υπολογίστηκαν σε περίπου 14.000.000, το 2018 είχαν φτάσει τα 18.000.00 και πιο πρόσφατα, το 2020, ο αριθμός τους υπολογίστηκε περίπου στα 19.300.000. Με στατιστικές εκτιμήσεις υπολογίζεται ότι το 2040 τα ετήσια νέα περιστατικά θα φτάσουν τα 29.500.000. Σε ό,τι αφορά τους θανάτους, από τα 8,2 εκατομμύρια τη χρονιά του 2014, έφτασαν σχεδόν τα 10 εκατ. το 2020 και υπολογίζεται ότι το 2040 θα αγγίξουν τα 16,4 εκατ.
Σημαντικοί βέβαια είναι και οι ρυθμοί αύξησης των ασθενών που επιζούν της νόσου (επιβιώσαντες). Το 2012 ζούσαν σε όλο τον κόσμο 32.600.000 ασθενείς με καρκίνο που είχε διαγνωστεί την τελευταία 5ετία, ενώ το 2020 ο αντίστοιχος αριθμός ήταν 50.550.000. Και προσοχή, οι αριθμοί αφορούν μόνο την πρώτη πενταετία. Ο πραγματικός αριθμός όσων ζουν πολλά περισσότερα χρόνια είναι πολύ μεγαλύτερος, ιδίως στην εποχή μας που έχουν σημειωθεί πολύ σημαντικές πρόοδοι στη θεραπεία.
Σε ό,τι αφορά τη χώρα μας, για τα σχετικά στοιχεία στηριζόμαστε σε υπολογισμούς ξένων υπηρεσιών (βασικά του Διεθνούς Πρακτορείου για την Ερευνα του Καρκίνου-IARC, της ΠΟΥ) που δείχνουν ότι ο αριθμός των νέων περιστατικών το 2020 υπολογίζεται στα 64.530 και ο αριθμός των θανάτων από καρκίνο την ίδια χρονιά στους 33.200. Και ενώ παγκοσμίως ο καρκίνος του πνεύμονα αθροιστικά και για τα δύο φύλα υποχώρησε στη δεύτερη θέση (με πρώτο πλέον τον καρκίνο του μαστού), στην Ελλάδα ο καρκίνος του πνεύμονα είναι πρώτος σε συχνότητα εμφάνισης και σε θνησιμότητα (καθώς η μείωση του αριθμού των καπνιστών δεν είναι τόσο ταχεία όπως σε άλλες χώρες). Στα πρώτα πέντε έτη μετά τη διάγνωση του καρκίνου βρισκόταν εν ζωή, το 2020, σχεδόν 180.000 συμπολίτες μας (με πολύ μεγαλύτερο αριθμό όσων ζούσαν για πολύ περισσότερα χρόνια).
Μόλις στο τέλος του 19ου αιώνα έγινε αντιληπτό ότι η συγκεκριμένη ασθένεια οφείλεται στον άναρχο πολλαπλασιασμό κυττάρων ενός οργάνου, τα οποία παράλληλα χάνουν την ικανότητα να εκτελούν σωστά την αποστολή τους. Πρόκειται για μια παρεκτροπή από το φυσιολογικό, η οποία οφείλεται σε βλάβες (μεταλλάξεις) γονιδίων που είτε όταν μεταλλαχθούν (χαλάσουν) προωθούν τον άναρχο πολλαπλασιασμό, είτε οι μεταλλάξεις στα γονίδια, εκείνα δηλαδή που ο ρόλος τους είναι να επιδιορθώνουν βλάβες στο γενετικό υλικό ή να καταστρέφουν το κύτταρο αν δεν συμπεριφέρεται σωστά, αφαιρούν πλέον αυτόν τον ρόλο. Επιπρόσθετα, σε αυτές τις γενετικές αλλαγές, στην καρκινική εξαλλαγή συμβάλλουν και αστοχίες στο «περίβλημα» γύρω από τα γονίδια και χημικές εξεργασίες εντός των κυττάρων. Την επικράτηση και αύξηση αυτών των μη φυσιολογικών κυττάρων (των καρκινικών) φαίνεται να ευνοεί η αποφυγή του ελέγχου και της καταστροφής τους από τα επιφορτισμένα γι’ αυτόν τον σκοπό κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος.
Για να συμβούν, όμως, αυτές οι ενδοκυττάριες αλλαγές, πέρα από τις περιπτώσεις όπου υπάρχει μετάδοση μεταλλαγμένων γονιδίων από τους γονείς στα παιδιά (κληρονομικοί καρκίνοι), η οποία ευτυχώς είναι σπάνια, σημαντικό ρόλο παίζει και το περιβάλλον με το οποίο βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία και αλληλεπίδραση το κάθε κύτταρο του οργανισμού.
Υγιεινή διατροφή και σωματική άσκηση ασπίδες στον οργανισμό
Η επαφή των κυττάρων με παράγοντες από το εξωτερικό περιβάλλον, που σχετίζονται με το πώς και πού ζούμε, είναι ικανή να πυροδοτήσει την έναρξη της καρκινογένεσης και αυτό αφορά έναν μεγάλο αριθμό καρκίνων. Γι’ αυτό και έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στην πρόληψη της νόσου μέσω της αποφυγής επαφής του ανθρώπινου οργανισμού με ουσίες αποδεδειγμένα καρκινογόνες (και τέτοιες απόλυτα αποδεδειγμένα είναι μέχρι στιγμής περισσότερες από 60).
Ενας μεγάλος αριθμός ανθρώπων σε όλο τον κόσμο στη διάρκεια της ζωής τους εκτίθενται σε τέτοιους παράγοντες, όπως είναι το κάπνισμα, η κακή διατροφή και η καθιστική ζωή, η ατμοσφαιρική ρύπανση κ.ά. που αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου.
Ενδεικτικά:
- Το κάπνισμα ευθύνεται για περίπου 5 εκατ. θανάτους ετησίως ή για το 22-30% των θανάτων από καρκίνο. Η μείωση του αριθμού των καπνιστών θα μειώσει σημαντικά τον αριθμό όχι μόνο του καρκίνου του πνεύμονα αλλά συνολικά 14 μορφών καρκίνου, όπως π.χ. του στοματοφάρυγγα, του οισοφάγου, του παγκρέατος, της ουροδόχου κύστεως κ.ά.
- Η κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών αυξάνει τον κίνδυνο για πολλές μορφές καρκίνου, όπως του στοματοφάρυγγα, του οισοφάγου, του ήπατος, του μαστού και του παγκρέατος. Ο συνδυασμός καπνίσματος και κατανάλωσης οινοπνεύματος πολλαπλασιάζει τον κίνδυνο αυτόν.
- Η παχυσαρκία αποτελεί ένα διαρκώς εντεινόμενο πρόβλημα κυρίως στις ανεπτυγμένες και υπό ανάπτυξη χώρες. Συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο για καρκίνο παχέος εντέρου, μαστού, μήτρας, ωοθηκών, παγκρέατος, οισοφάγου, νεφρών και χοληδόχου κύστεως.
Εκτιμάται ότι περίπου το 1/3 από τις πιο συχνές μορφές καρκίνου μπορεί να προληφθεί με υγιεινή δίαιτα, διατήρηση κανονικού βάρους σώματος και σωματική άσκηση.
Εχει εκτιμηθεί από την Παγκόσμια Ενωση για τον Ελεγχο του Καρκίνου πως αν επενδυθούν 11,5 δισ. $ στην εφαρμογή προληπτικών στρατηγικών, θα προκύψει όφελος έως 100 δισ. $ από τη μείωση του αριθμού νέων περιστατικών και την εξοικονόμηση πόρων από τη θεραπεία. Η πρόληψη, λοιπόν, εκτός της σημαντικής μείωσης των νέων περιστατικών καρκίνου, είναι και η πλέον συμφέρουσα επένδυση για την καταπολέμηση της νόσου.
Στο ίδιο πεδίο, της πρόληψης, εντάσσεται και η πρώιμη (ή έγκαιρη) διάγνωση του καρκίνου (επονομαζόμενη και δευτερογενής πρόληψη). Υπάρχουν καρκίνοι που η πρόγνωσή τους βελτιώνεται σημαντικά αν η θεραπεία τους γίνει όταν αυτοί βρίσκονται σε πρώιμο στάδιο. Στην εποχή μας υπάρχουν μέθοδοι που καθιστούν εύκολη και αποδοτική την ανίχνευση συγκεκριμένων καρκίνων, πριν αυτοί γίνουν αντιληπτοί από τα συμπτώματα που προκαλούν. Τέτοιοι καρκίνοι και μέθοδοι ελέγχου είναι: του μαστού (που με τη μαστογραφία μπορεί να ανακαλυφθούν όγκοι όταν αυτοί είναι εξαιρετικά μικροί σε μέγεθος ή ακόμα δεν έχουν αποκτήσει τη δυνατότητα μετάστασης), του τραχήλου της μήτρας (που με το pap test μπορεί να προλάβουμε τον καρκίνο πριν ακόμα ξεκινήσει να δημιουργείται), του παχέος εντέρου (με την κολονοσκόπηση, με την οποία μπορεί να ανευρεθεί ένας μικρός καρκίνος, αλλά και να προληφθεί η εμφάνισή του αναγνωρίζοντας την ύπαρξη πολυπόδων που μπορεί να εξαλλαγούν), ο καρκίνος του πνεύμονα (που τα τελευταία χρόνια η αξονική τομογραφία θώρακος χαμηλής δόσης σε όσους καπνίζουν περισσότερο από 10 ή 20 χρόνια μπορεί να βοηθήσει στην ανακάλυψη μικρών καρκίνων, όπου οι σύγχρονες θεραπευτικές μέθοδοι είναι αποτελεσματικότερες).
Αλλά και ο καρκίνος του προστάτη (με συνδυασμό κλινικής εξέτασης, μέτρησης του PSA και ειδικής μαγνητικής τομογραφίας μπορεί να γίνει αντιληπτός πριν επεκταθεί τόσο όσο να δυσκολεύεται η θεραπεία). Και άλλοι όμως καρκίνοι μπορούν να γίνουν έγκαιρα αντιληπτοί, όπως είναι της στοματικής κοιλότητας (με τη βοήθεια των οδοντιάτρων), του δέρματος (σε συνδυασμό με την προφύλαξη από την υπερβολική έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία).
Ελπιδοφόρα μηνύματα από τους εμβολιασμούς
Στο θέμα της πρόληψης, ειδική μνεία πρέπει να γίνει στη σημαντική συμβολή των εμβολίων στη μείωση της εμφάνισης του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας (εμβόλιο για τα καρκινογόνα στελέχη του ιού των ανθρωπίνων θηλωμάτων-HPV). Στην Αυστραλία, το ευρύτατο εμβολιαστικό πρόγραμμα που εφαρμόστηκε και η παρακολούθηση με pap test ή/και με την ανίχνευση του ιού HPV, έχει οδηγήσει σχεδόν στην εξάλειψη του συγκεκριμένου καρκίνου. Το εμβόλιο για την ηπατίτιδα Β και το πολυαναμενόμενο εμβόλιο για την ηπατίτιδα C θα καταστήσουν τον καρκίνο του ήπατος πολύ πιο σπάνιο στο μέλλον.
Αλλά δεν είναι μόνο οι επιστημονικές πρόοδοι και οι προσωπικές επιλογές του τρόπου ζωής που συμβάλλουν στην περιορισμό/αντιμετώπιση της καρκινογένεσης. Είναι και το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν και εργάζονται οι άνθρωποι. Το παράδειγμα της μετακίνησης των ανθρώπων από τις άθλιες κατοικίες και τόπους εργασίας σε νέες πιο ευάερες και ευήλιες εγκαταστάσεις στο τέλος του προπερασμένου και αρχές του περασμένου αιώνα εξάλειψε μια σειρά από λοιμώξεις και επιμήκυνε τον μέσο όρο ζωής των ανθρώπων. Η ευρεία χρήση του ψυγείου ως μέσου συντήρησης των τροφίμων, αντί του παστώματος ή της χρήσης καρυκευμάτων, φαίνεται να βοήθησε σημαντικά στη μείωση των περιπτώσεων καρκίνου του στομάχου, που κάποτε –πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο– ήταν ο υπ’ αριθμόν ένα σε συχνότητα εμφάνισης καρκίνος.
Είναι πλέον αποδεκτό ότι σημαντικό ρόλο στην πρόληψη και στον έλεγχο του καρκίνου διαδραματίζουν και οι πολιτικές που εφαρμόζονται από την Πολιτεία.
Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια οι κυβερνήσεις προχώρησαν σε αυστηρότερη αντικαπνιστική νομοθεσία, γεγονός που συνέβαλε στη μείωση των καπνιστών και του παθητικού καπνίσματος, πρέπει όμως η εφαρμογή της να ελέγχεται με συνέπεια από το κράτος. Αλλά και άλλα πρόσθετα μέτρα είναι αναγκαία, όπως η απαγόρευση καπνίσματος σε ειδικούς δημόσιους ανοιχτούς χώρους (πέρα από τις παιδικές χαρές για τις οποίες η Αντικαρκινική είχε ασκήσει ιδιαίτερη πίεση). Τέτοιοι ειδικοί χώροι είναι, π.χ., οι χώροι άθλησης ή αναψυχής (πάρκα) καθώς και οι παραλίες (γιατί δυστυχώς δεν έχει γίνει αντιληπτό το μεγάλο μέγεθος της μόλυνσης των θαλασσών από τα τοξικά απόβλητα που είναι τα αποτσίγαρα).
Μεγάλη είναι η ευθύνη του κράτους και στη μέριμνα για τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, η οποία υπολογίζεται ότι προκαλεί κάθε χρόνο 14.500 πρόωρους θανάτους στη χώρα μας, μεταξύ των οποίων και αρκετοί καρκίνοι του πνεύμονος (κυρίως). Οταν αποδεδειγμένα στις μεγάλες πόλεις τον χειμώνα η βασική πηγή ατμοσφαιρικής ρύπανσης (κυρίως από μικροσωματίδια PM2,5) προέρχεται από την καύση ξύλων στα τζάκια (μόλυνση που δεν αφορά μόνο αυτόν που ανάβει το τζάκι, αλλά και τον γείτονα και όλη τη γειτονιά και τελικά όλη την πόλη), είναι στοιχειώδες καθήκον της πολιτείας να λάβει τα κατάλληλα μέτρα για να προστατεύσει τη δημόσια υγεία.
Το ίδιο ισχύει και για μια άλλη μεγάλη πηγή ρύπανσης των αστικών περιοχών που προέρχεται από τα καυσαέρια των αυτοκινήτων. Οταν επιτρέπεται να είναι σε λειτουργία ταξί 20 ετών και πεπαλαιωμένα πετρελαιοκίνητα λεωφορεία και φορτηγά, κανείς δεν μπορεί να προστατεύσει τους πολίτες και τη δημόσια υγεία παρά μόνο η κατάλληλη νομοθεσία που θα περιορίσει τους κινούμενους ρυπαντές. (Ακόμα και οι επαγγελματίες, που για λόγους οικονομικούς πιέζουν προς ελαστικότερα μέτρα, θα πρέπει να γνωρίζουν ότι αυτοί οι ίδιοι είναι οι περισσότερο εκτεθειμένοι στην τοξικότητα των καυσαερίων που προκαλούν τα οχήματά τους).
Η Ελλάδα έχει το μεγαλύτερο ποσοστό παχύσαρκων παιδιών και γενικά υπέρβαρων και παχύσαρκων ατόμων, ενώ παράλληλα παρουσιάζει το μικρότερο ποσοστό πολιτών που ασκούνται σωματικά σε τακτική βάση. Αυτός ο συνδυασμός υπονομεύει την υγεία των νεότερων γενεών και επιβαρύνει εκείνη των πιο μεγάλων. Η σωστή διατροφική αγωγή και η τακτική σωματική άσκηση πρέπει να αποτελέσουν βασική μέριμνα της εκπαίδευσης. Ενάντια στη μανία των εκπομπών μαγειρικής και των ταχυφαγείων θα πρέπει να αναπτυχθεί μια κουλτούρα μεσογειακής διατροφής (να την ξανα-ανακαλύψουμε) και σωματικής άσκησης. Είναι επιβεβλημένο με βάση τις κατευθυντήριες οδηγίες των μεγαλύτερων αντικαρκινικών (και όχι μόνο) οργανώσεων οι νέοι σχολικής ηλικίας να ασκούνται εντατικά τουλάχιστον για 60 λεπτά κάθε ημέρα. Το μάθημα της γυμναστικής πρέπει να βρίσκεται στο καθημερινό πρόγραμμα. Οι δε γονείς θα πρέπει να ενημερωθούν και να πειστούν ότι περισσότερο καλό κάνει η σωστή διατροφή και η γυμναστική στα παιδιά τους, παρά το να τα στέλνουν από μικρά σε φροντιστήρια για να μάθουν 2 ή 3 ξένες γλώσσες.
Το τελευταίο χρονικό διάστημα στα ΜΜΕ γίνεται συνεχώς αναφορά στις νέες επιστημονικές κατακτήσεις στον τομέα του καρκίνου, σε νέα μηχανήματα ή καινοτόμα φάρμακα, σε εξατομικευμένη ιατρική ή ιατρική ακριβείας. Και στο τέλος τέτοιων δημοσιεύσεων ή συνεντεύξεων γίνεται και μια μικρή αναφορά στη σημασία της πρόληψης. Εκτιμώ ότι πρέπει να αντιστρέψουμε αυτή την τάση, όχι υποτιμώντας την επιστημονική πρόοδο, αλλά βάζοντας σε πρώτο πλάνο την πρόληψη. Και αυτό αφορά ατομικά τον καθένα από εμάς, αλλά και την Πολιτεία. Κανένα καινοτόμο φάρμακο δεν μπορεί να μειώσει τον αριθμό των νέων περιστατικών ή να στηρίξει καλύτερα την ποιότητα (και σε μερικές περιπτώσεις και τον χρόνο) επιβίωσης όσων έχουν ασθενήσει, απ’ όσο μπορεί να κάνει η πρόληψη, η έγκαιρη διάγνωση και η υγιεινή ζωή.
